Każdy z nas ma jakieś zabawne anegdoty z przeszłości, którymi lubi się dzielić z innymi podczas spotkań towarzyskich. Niejednokrotnie impulsem, który nas popycha do opowiadania są zdjęcia i albumy. Okazuje się wtedy, że zaskakująco dobrze pamiętamy okoliczności powstania fotografii i nastrój, który nam w danym momencie towarzyszył – nawet jeśli są to migawki z wieku wczesnodziecięcego. Jednak czy na pewno opowiadane historie są nasze? Okazuje się, że w pamięci mamy wiele historii, które powstały nie jako zapis realnych wydarzeń, tylko jako efekt cudzej – lub naszej własnej – projekcji.
Czym są fałszywe wspomnienia?
Fałszywe wspomnienia są zjawiskiem, które zakłada silne przekonanie o prawdziwości wydarzeń, które mamy w pamięci, a które nigdy nie miały miejsca w naszym życiu. Skoro nic takiego nigdy się nie wydarzyło to dlaczego widzimy je w swojej pamięci tak wyraźnie, że bylibyśmy w stanie opisać je ze szczegółami? Otóż pamięć ludzka w dużej mierze opiera się na pewnych schematach, które tworzymy na podstawie wiedzy pozyskiwanej na przestrzeni życia – ewentualne luki w pamięci uzupełniamy o szczegóły, które kojarzymy z typowym scenariuszem przeżywanej sytuacji. Dodatkowo za wspomnienia i przypominanie jest odpowiedzialna ten sam obszar mózgu co za wyobraźnię. Dlatego możemy niekiedy mieć problemy z odróżnianiem fikcji od rzeczywistości.
Kolejnym czynnikiem, który znacząco wpływa na tworzenie fałszywych wspomnień są sugestie z zewnątrz. Aby zbadać podatność ludzkiej pamięci na projektowanie z otoczenia, doktor Elizabeth Loftus zorganizowała badania, podczas których pokazywano uczestnikom nagrania z fikcyjnych wypadków, a następnie pytano o szczegóły zdarzenia. Na jednym z nagrań samochód, który spowodował wypadek, nie zastosował się do znaku „stop”. Jednak, gdy naukowcy zasugerowali badanym, że był to znak „ustąp pierwszeństwa”, ci przyznawali, że istotnie pamiętają ten znak. Na tej podstawie możemy potwierdzić, że ludzka pamięć ma tendencję do przyjmowania sugestii z zewnątrz i tworzenia zwodniczych i fałszywych obrazów.
Rodzinne anegdoty
Jednak nie każde fałszywe wspomnienie jest wprowadzane do naszego umysłu celowo. Najczęściej źródłem fałszywych wspomnień są rodzinne anegdoty, które systematycznie powtarzane sprawiają, że zaczynamy wierzyć, że byliśmy ich świadkiem lub że przydarzyły się właśnie nam, a nie kuzynowi czy stryjowi. Tworzymy własny obraz danego wydarzenia na podstawie relacji bliskich oraz dostępnych fotografii. Widząc na zdjęciu sytuacje, które nas dotyczą lub dotyczyły, jesteśmy w stanie wyobrazić sobie siebie w przedstawionych okolicznościach oraz dopowiedzieć to, czego na obrazie nie widać. Przekształcaniw czyichś wspomnień na własne można zauważyć u bliźniąt – jak wskazują naukowcy, mają one tendencję do mieszania swoich przeżyć z przeżyciami bliźniaczego rodzeństwa.
Niebezpieczeństwa i szanse
Elisabeth Loftus zajmuje się badaniem wspomnień od kilkudziesięciu lat. Podczas swojego wystąpienia dla TED Talks zaprezentowała słuchaczom kilka autorskich odkryć dotyczących roli fałszywych wspomnień w życiu człowieka. Jednym z nich był udział zjawiska fałszywych wspomnień w procesach sądowych. Okazuje się, że niejednokrotnie kluczowe zeznania stanowiły fałszywe wspomnienia, co wychodziło na jaw dopiero po czasie i wpływało na unieważnienia wyroków. Można więc powiedzieć, że to zjawisko może być niebezpieczne ze względu na swoje potencjalne narażanie na manipulacje otoczenia. Jednak naukowiec podała również pozytywne skutki poznania specyfiki działania fałszywych wspomnień – dzięki możliwości kontroli cudzego zachowania możemy stymulować pozytywne postawy w społeczeństwie, chociażby poprzez zaszczepianie miłych wspomnień związanych ze zdrowym stylem życia. Celowe zastosowanie mechanizmu rodzi pytania o kwestie etyczne, jednak na razie pozostaje to w sferze pomysłów. Ostatecznie zjawisko fałszywych wspomnień wciąż pozostaje niewystarczająco zgłębione, jednak już na obecnym etapie badań widać drzemiący w nim potencjał.
Anita Bożek /redakcja Obcasy.pl
