Piramida nienawiści Gordona Allporta, czyli 5 poziomów dyskryminacji

Mowa nienawiści może wydawać się stosunkowo niegroźna, ponieważ nie rani w sposób fizyczny. Amerykański psycholog Gordon Allport wskazuje, że może ona doprowadzić do poważnych konsekwencji.

Piramida nienawiści Gordona Allporta
Piramida nienawiści Gordona Allporta, czyli 5 poziomów dyskryminacji. Foto Unsplash

Podstawowym czynnikiem napędzającym mechanizmy dyskryminacji i wykluczenia są uprzedzenia. Według teorii Gordona Allporta to własnie drobne żarty i wypowiedzi oparte na stereotypach są pierwszym etapem na drodze do szeroko zakrojonych akcji dyskryminacyjnych. Amerykański psycholog stworzył schemat zwany „piramidą nienawiści”, na którym przedstawił proces eskalacji, do jakiego ostatecznie mogą prowadzić uprzedzenia.

Piramida nienawiści

Piramida nienawiści Gordona Allporta

Schemat Allporta składa się z 5 etapów, które cechują się coraz większą szkodliwością i agresją względem dyskryminowanej grupy. Teoria uprzedzeń została sformułowana przez psychologa w latach 50. XX wieku, w dużej mierze w oparciu o schemat postępowania względem Żydów podczas II wojny światowej. Okazuje się, że jeśli nienawiść względem wybranej mniejszości nie zostanie zatrzymana na wczesnym etapie, będzie postępować i podążać w kierunku eskalacji konfliktu na linii mniejszość-większość, a ostatecznie może doprowadzić nawet do zagrożenia życia.

Etap 1. Mowa nienawiści

Współcześnie słyszymy o niej niemal codziennie. Politycy wszystkich opcji przerzucają się w mediach oskarżeniami o mowę nienawiści, nie bacząc, że sami zbliżają się do tej niebezpiecznej granicy. Określenie to jest często używane w debacie publicznej, jednak wciąż wielu z nas rozumie je mylnie lub nie jest w stanie rozpoznać jego cech we własnych wypowiedziach. Według definicji Wikipedii, mowa nienawiści to: „negatywne emocjonalnie wypowiedzi, powstałe ze względu na domniemaną lub faktyczną przynależność do grupy, tworzone na podstawie uprzedzeń”. Szerszą definicją posługuje się Rada Europy, ponieważ za mowę nienawiści uznaje ona również rozpowszechnianie i usprawiedliwianie nienawiści wobec jakiejkolwiek grupy osób. Warto również przypomnieć, że pojęcie to nie występuje wprost w Polskim prawie, nie jest więc bezpośrednio usankcjonowane.
Definicja mowy nienawiści jest mało precyzyjna, w związku z czym rodzi się wiele wątpliwości odnośnie granicy między wolnością słowa i wrażania poglądów a językiem dyskryminującym. Z tego względu w debacie publicznej wciąż pojawia się wiele wypowiedzi krzywdzących, wykluczających i nacechowanych negatywnie odnośnie określonych grup społecznych.

Etap 2. Unikanie

Może ono przyjąć bardzo różne formy – od drobnych w postaci unikania pojedynczych interakcji z przedstawicielami grup, co do których jesteśmy uprzedzeni, do bardziej zorganizowanych, takich jak izolacja całych grup od społeczeństwa. Przykładem tego typu działania może być akcja zainicjowana przez Gazetę Polską, w ramach której dystrybuowano naklejki z napisem „Strefa wolna od LGBT”. Inicjatywa została uznana za szerzącą nienawiść i pogłębiającą dyskryminację ze względu na orientację seksualną, natomiast bardzo dobrze obrazuje proces wykluczenia, do którego w sposób naturalny prowadzi mowa nienawiści. Izolacja może objawiać się również w szkole podczas gdy grupa rówieśnicza wyśmiewa danego ucznia lub unikania wspólnego spędzania czasu, ponieważ wyróżnia się on poprzez swój wygląd lub zaufanie.

Etap 3. Dyskryminacja

Następnym etapem jest dyskryminacja – w dostępie do stanowisk, edukacji lub rożnego rodzaju świadczeń. Może objawiać się ona podczas rozmowy o pracę, kiedy osoba rekrutująca podczas oceny kandydatów opiera się na stereotypach funkcjonujących w społeczeństwie, nie zaś na kwalifikacjach potencjalnych pracowników lub też poprzez wycofanie kontraktów ze względu na promowanie zachowań niezgodnych z naszymi prywatnymi pogląami.

Etap 4. Ataki fizyczne

Agresywne działania względem osoby lub mienia. Jest to przedostatni stopień piramidy, po którym może nastąpić ostateczna eskalacja konfliktu. Czwarty stopień najczęściej spotyka się z reakcja i powszechnym brakiem zgodny na tego typu działania dyskryminacyjne. Jednocześnie w przypadku aktów przemocy spotykamy się niejednokrotnie z próbami usprawiedliwiania agresywnych zachowań jako odpowiedzi na prowokacje lub obrazę poglądów czy uczuć religijnych. Są to jednostkowe akty przemocy, a w dalszym stadium zorganizowane akcje, takie jak na przykład kontrmanifestacja podczas marszu równości zorganizowanym w zeszłym roku w Białymstoku.

Etap 5. Eksterminacja

Jest to skrajny przejaw dyskryminacji, który nazbyt dobrze kojarzymy z historii świata. Pierwszym przykładem, który przychodzi do głowy podczas opisywania tego etapu jest Holocaust, ale również bardziej współczesne akty ludobójstwa, które miały miejsce np. w Rwandzie. Wydaje się, że nienawiść słowna jest czymś niemal niewinnym i nieszkodliwym, ponieważ nie rani ona w sposób fizyczny. Jednak w dłuższej perspektywie stanowi podwaliny pod działania o wiele większym zasięgu i znacznie poważniejszych skutkach niż obniżenie samooceny dyskryminowanej grupy. Na tym polega cała pułapka – zaczyna się całkiem niewinnie, od drobnych żarcików i przytyków, a później wymyka się spod kontroli i przeradza się w czynne ataki.

Anita Bożek