Jest to niezwykle skomplikowane zjawisko fizjologiczne, które w zależności od przyczyny, czasu trwania i rodzaju schorzenia, może przybierać różne postaci.
Zgodnie z definicją patofizjologiczną spastyczność charakteryzuje się jest wzrostem szybkości w odruchach rozciągania mięśnia oraz przesadnym odruchem ścięgnistym, spowodowanym nadpobudliwością odruchu miotatycznego (czyli odruchu rozciągania) i jest jednym z elementów syndromu górnego neuronu ruchowego.
W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że spastyczność to stan nadmiernego napięcia mięśni związany z ich nieprawidłową reakcją na bodźce. Prowadzi do przykurczów i osłabienia mięśni, a w konsekwencji do ograniczenia ruchów. Występuje przy różnego rodzaju schorzeniach Ośrodkowego Układu Nerwowego (OUN).
Cechy kliniczne spastyczności obejmują m.in.: niedowład, nadmierną sztywność, klonusy (tj. gwałtowne skurcze mięśni, np. stopotrząs) oraz zmiany w obrębie samych mięśni – np. ich zanik, zwłóknienie czy przykurcz.
Przyczyny spastyczności
Przyczyną spastyczności może być uszkodzenie części mózgu i rdzenia kręgowego, które są odpowiedzialne za odruchy warunkowe, przy czym obraz kliniczny schorzenia w mniejszym stopniu zależy od charakteru i przyczyny uszkodzenia, a w znacznie większym stopniu od jego lokalizacji i rozległości. Spastyczność u dorosłych może być wywołana przez: udar, pourazowe uszkodzenie mózgu lub rdzenia kręgowego oraz stwardnienie rozsiane. U dzieci najczęstszą przyczyną jest mózgowe porażenie dziecięce.
Rodzaje spastyczności
Wyróżniamy kilka stopni spastyczności, od postaci łagodnej do silnej, związanej ze sztywnością mięśni oraz bolesnymi skurczami ze znacznym upośledzeniem funkcji motorycznych. Spastyczność niewielkiego stopnia, choć z całą pewnością jest przykrą dolegliwością, nie musi powodować większych problemów w codziennym funkcjonowaniu. Jednak w zdecydowanej większości przypadków, poza dyskomfortem, spastyczność przynosi liczne utrudnienia w życiu codziennym i powoduje zaburzenia interakcji społecznych. Utrudnienia ruchu i kontroli mięśni sprawiają, że chory nie możne samodzielnie wykonywać prostych codziennych czynności, związanych np. z higieną osobistą czy przyjmowaniem pożywienia. Napięcie mięśniowe utrudnia lub uniemożliwia chodzenie a niekiedy nawet siedzenie. Niejednokrotnie spastyczności towarzyszy ból, który potęguje niemoc osoby dotkniętej schorzeniem.
U osób dorosłych spastyczność dotyczy najczęściej kończyn górnych, lub nieco rzadziej dolnych. Kliniczne objawy porażenia kończyn górnych to: przykurczony lub wewnętrznie skręcony bark, zgięcie łokcia, nawracanie przedramienia, zgięcie nadgarstka oraz zgięcie palca tzw. kciuk w dłoni.
Spastyczność kończyny dolnej obejmuje: zgięcie biodra, przywiedzenie uda, zgięcie kolana, wyprostowania kolana, zgięcie podeszwowo – kostkowe, paluch w grzbietowym ustawieniu (zwany paluchem autostopowicza), stopa końsko – szpotawa.
Szczególnym przykładem tego rodzaju zaburzeń ruchowych jest spastyczność występująca u dzieci. Może być ona spowodowana, podobnie jak w przypadku dorosłych, uszkodzeniem części mózgu i rdzenia kręgowego. Najczęstszą przyczyną jest mózgowe porażenie dziecięce (MPD), będące skutkiem powikłań okołoporodowych. Częściej wynika ono z nieprawidłowości w czasie ciąży niż podczas porodu, niekiedy ma też podłoże genetyczne. Spastyczność występuje u ok. 70-80% dzieci z porażeniem mózgowym. Objawy kliniczne są analogiczne do występujących u osób dorosłych i obejmują: sztywność; skurcze mięśni (w tym także skurcze gwałtowne) przykurcze dynamiczne i przetrwałe a także ból. Ponadto objawem towarzyszącym niekiedy spastyczności u dzieci z MPD jest upośledzenie.
Leczenie spastyczności
Obecnie istnieje kilka możliwości leczenia nadmiernego napięcia mięśniowego, tj: rehabilitacja, farmakologia ogólna oraz leki stosowane miejscowo (np. toksyna botulinowa czy baklofen) a także zabiegi chirurgiczne, polegające na selektywnym przecięciu korzeni nerwowych, wydłużeniu ścięgna oraz zabiegi rozluźniające.
Jedną z najpowszechniejszych metod leczenia jest rehabilitacja. W jej ramach możemy zastosować m.in.: fizykoterapię i terapię zajęciową; protezy, usztywniacze i szyny. Przy zastosowaniu fizykoterapii obserwujemy niejednokrotnie znaczną poprawę stanu chorego. Pozwala ona na osiągnięcie dużej samodzielności w codziennych aktywnościach, umożliwiając czynny udział w życiu, z pomocą lub nawet bez pomocy ze strony opiekunów, w zależności od indywidualnej sytuacji i stanu pacjenta.
Częste zastosowanie ma także leczenie farmakologiczne obejmujące doustne leki antyspastyczne, które jednak niejednokrotnie niesie ze sobą poważne skutki uboczne, np. w postaci uzależnienia. Środki farmakologiczne ogólne działają na wszystkie grupy mięśni, także te nie dotknięte schorzeniem, co ma oczywisty niekorzystny wpływ na organizm chorego, powodując sedację i ogólne osłabienie. Taki rodzaj terapii jest długotrwały, a jego rezultaty są nieprzewidywalne. Leczenie jest ponadto drogie i wymaga stałego monitorowania pacjenta. Farmakologia nie przynosi poprawy w przypadku spastyczności górnych kończyn i nie zmniejsza ryzyka zabiegu chirurgicznego.
W ciągu ostatnich lat pojawiła się też nowa metoda leczenia ciężkiej spastyczności – dokanałowe podawanie rozpuszczalnej formy baklofenu, leku stosowanego dotąd w formie doustnej, eliminujące wiele ze skutków ubocznych.
Stosowanie botoksu w spastyczności mięśni
Na tle innych metod stosowanych w terapii spastyczności wyróżnia się toksyna botulinowa typu A (np. BOTOX®). Jest lekiem praktycznie pozbawionym działań ubocznych. Podawana do określonych mięśni wywołuje zmniejszenie ich napięcia w stopniu zależnym od dawki. Zajmuje unikalną pozycję wśród leków stosowanych w spastyczności. Można ją określić jako lek o działaniu miejscowym i odwracalnym w porównaniu do ogniskowych, ale nieodwracalnych zabiegów operacyjnych i odwracalnych, ale uogólnionych skutków leków doustnych działających na wszystkie mięśnie. Korzyści wynikające z leczenia toksyną botulinową typu A można podzielić na krótkoterminowe i długoterminowe. Te ostatnie odnoszą się szczególnie do terapii dzieci z porażeniem mózgowym. W tym wypadku zasadniczym celem stosowania botoksu jest profilaktyka – tj. uniknięcie powstania utrwalonych przykurczy stawowych. Jako działanie o charakterze czasowym toksynę botulinową stosuje się w celu poprawy funkcjonalności uszkodzonej kończyny, np. zmiany nieprawidłowego sposobu chodzenia lub chwytliwości dłoni czy innych zachowań funkcjonalnych. Iniekcje toksyny botulinowej w mięśnie mogą też mieć na celu uzyskanie poprawy kosmetycznej. W takich przypadkach botoks może pomóc (poprzez zmniejszenie napięcia i możliwość biernych ruchów) w pielęgnacji ręki, paznokci czy krocza, bądź też zmniejszyć towarzyszący spastyczności ból i uczucie przykrego napięcia.
Botox jest wysoce oczyszczonym kompleksem proteinowym uzyskiwanym z toksyny botulinowej typu A – powstającej z bakterii Clostridium botulinum. Ponad czterdzieści lat stosowania toksyny botulinowej typu A w terapii neurologicznej (w leczeniu kręczu karku i u dzieci z porażeniem mózgowym), liczne testy i szczegółowe badania kliniczne potwierdziły, że jest to bezpieczna i skuteczna substancja. Dlatego też zdecydowano się na rozszerzenie jej wykorzystania i wprowadzenie do okulistyki i dermatologii. Od 30 lat BOTOX® jest lekiem stosowanym w okulistyce w leczeniu zeza i kurczu powiek. Jego zastosowanie w dermatologii estetycznej pozwala na korekcję zmarszczek mimicznych.
